Polska od lat boryka się z problemem zanieczyszczenia powietrza. Poziom pyłów zawieszonych w naszym kraju jest niebezpieczny dla życia i zdrowia. Według szacunków może się on przyczyniać do ponad 100 tysięcy przedwczesnych zgonów w skali roku. Długość życia przeciętnego mieszkańca np. Warszawy skraca się o 1,2 roku przez wdychanie smogu. Jedną z głównych przyczyn takiego stanu rzeczy są niskiej klasy kotły, zwane też kopciuchami, oraz spalanie śmieci i kiepskiej jakości węgla. Czy Polacy nie mają świadomości, że trują siebie i sąsiadów? Niestety, często przeszkodą na drodze do wymiany pieca są koszty takiej inwestycji. Możliwe jest jednak uzyskanie dofinansowania. Jak wysokie są dopłaty i kto może z nich skorzystać? Odpowiedź poniżej.

 Problem smogu w Polsce

Skalę problemu smogu w Polsce dobrze obrazuje międzynarodowy ranking IQAir, który pokazuje miejsca z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem na świecie – polskie miasta w sezonie jesienno-zimowym regularnie plasują się na jego czołowych pozycjach. Wyniki byłyby jeszcze gorsze, gdyby  ranking uwzględniał nie tylko największe metropolie. Prawie 72% miejscowości w naszym kraju regularnie narusza unijne dyrektywy o jakości powietrza. Pośród krajów Unii Europejskiej Polska zajmuje niechlubne pierwsze miejsce, jeśli chodzi o największą emisję pyłów zawieszonych.

Źródło: Polski Alarm Antysmogowy na podstawie IQAir

Według Air Quality Life Index pyły zawieszone skracają życie mieszkańca naszego globu aż o dwa lata, tym samym są bardziej niebezpieczne niż choroby zakaźne czy uzależnienia (takie jak np. palenie papierosów). Cząstki pyłu zawieszonego w powietrzu dostają się do układu oddechowego wraz z tlenem. Później trafiają do płuc, gdzie uszkadzają komórki, zwiększając ryzyko zachorowania na nowotwory. Pyły o mniejszej średnicy (PM2.5) mogą przenikać do krwioobiegu, powodując choroby serca, układu krwionośnego i nerwowego. Smog może również wpływać na obniżenie naszej odporności, wywoływać reakcje alergiczne, związany jest także z tak nieoczywistymi i pozornie niepowiązanymi ze stanem powietrza schorzeniami jak choroba Alzhaimera i demencja, bowiem pył PM 2.5 może uszkadzać istotę białą w mózgu.

Źródło: healpolska.pl

Szczególnie zły wpływ wywiera zanieczyszczone powietrze na dzieci. Cząsteczki pyłu mogą wraz z krwią być transportowane do łożyska, działając destrukcyjnie już od najwcześniejszych etapów rozwoju. Najmłodsi narażeni na stały kontakt ze smogiem częściej mają problemy z koncentracją, pamięcią, ADHD. Zwiększa się u nich także ryzyko zachorowania na białaczkę, astmę, depresję oraz wystąpienia guzów mózgu.

Najbardziej zanieczyszczone miejsca na mapie Polski

Od lat za najbardziej zanieczyszczone rejony kraju uchodzą Małopolska i Śląsk. Wśród polskich aglomeracji powietrze najgorszej jakości ma Kraków. Położony jest on u zbiegu Kotliny Oświęcimskiej i Sandomierskiej, u stóp Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej – takie usytuowanie sprawia, że zanieczyszczenia dłużej utrzymują się nad miastem. To tu powstał pierwszy Alarm Smogowy, czyli oddolny ruch mający na celu działania na rzecz poprawy tej sytuacji. Kraków był pionierem na polu ustaw antysmogowych i jako pierwszy wprowadził od 1 września 2019 roku całkowity zakaz spalania paliw stałych.

Według rankingu IQAir najbardziej zanieczyszczone miasto Europy (dane za cały 2020 rok – nie ma jeszcze pełnych wyników z roku 2021) leży w Polsce – to śląskie Orzesze. Na liście znajdziemy jeszcze na pozycji 14 Goczałkowice-Zdrój (woj. śląskie, co ciekawe – jest to miejscowość uzdrowiskowa, słynąca z leczenia chorób płuc!), na miejscu 23 Ksawerów (woj. łódzkie), pozycje 37 i 38 to odpowiednio Racibórz i Bielsko-Biała (oba miasta z woj. śląskiego), na 44 pozycji uplasowały się Olbrachcice (woj. lubuskie). Stawkę polskich miast zamyka na pozycji 49 podkarpacka Dębica.

Źródło: Polski Alarm Smogowy na podstawie Rocznej oceny jakości powietrza, raporty wojewódzkie GIOŚ 2021

Inną metodologię pomiaru przyjmuje raport Alarmu Smogowego. Mierzy on liczbę dni, w których normy dotyczące ilości PM w powietrzu zostały przekroczone. W takim ujęciu najczęściej smogiem oddychają mieszkańcy Nowego Targu (małopolskie). W 2020 roku normy przekroczone były przez 90 dni, a stężenie benzo(a)pirenu było 18-krotnie wyższe niż wskazują krajowe rekomendacje.

Źródło: Polski Alarm Smogowy na podstawie Rocznej oceny jakości powietrza, raporty wojewódzkie GIOŚ 2021

Nowy Targ w walce ze smogiem nie bierze jednak przykładu z Krakowa. Po ujawnieniu wyników rankingów za 2020 władze miasta zdecydowały o… przeniesieniu stacji pomiaru z centrum miasta na jego obrzeża, w pobliże terenów zielonych i koryta rzeki. Argumentem za relokacją było stworzenie ścieżki ekologicznej, rzekomo kolidującej ze stacją oraz troska o bezpieczeństwo dzieci, bowiem punkt pomiaru usytuowany był na terenie Szkoły Podstawowej. Nowotarski Alarm Smogowy postanowił więc ustawić w mieście dwa własne czujniki – jeden w pobliżu nowej, a drugi w okolicach poprzedniej stacji pomiaru. Różnica pomiędzy odczytami ma pokazać, czy rzeczywiście wybrano miejsce, z którego wyniki będą porównywalne do poprzednich.

Wśród miast wojewódzkich na liście najbardziej zanieczyszczonych według Alarmu Smogowego znalazło się tylko jedno miasto wojewódzkie – nie był to jednak Kraków, a śląskie Katowice.

Sposoby na walkę ze smogiem

Główną przyczyną powstawania smogu w Polsce są bez wątpienia stare piece, tzw. kopciuchy. Powodują one większe zanieczyszczenie niż przemysł i transport, stąd też przekroczenie norm jest wyższe w mniejszych miastach, z przewagą domów jednorodzinnych ogrzewanych bezklasowymi kotłami. Dodatkowo, 12% Polaków cierpi z powodu ubóstwa energetycznego – nie stać ich na opał, a wymiana źródła ciepła na ekologiczne pozostaje poza ich zasięgiem finansowym. Niestety, kotły zasypowe niskiej klasy są montowane także w nowych domach: nawet 70% sprzedawanych aktualnie pieców to właśnie kopciuchy, w których można palić w zasadzie wszystkim.

Samorządy w Polsce mają prawo do wprowadzania na swoim obszarze regulacji związanych z zakazem stosowania określonych paliw i systemów ogrzewania. Specjalne uchwały antysmogowe funkcjonują już nie tylko we wspomnianym wcześniej Krakowie. Od 1 stycznia 2022 na terenie Śląska i Podkarpacia funkcjonuje zakaz eksploatowania kotłów, które mają więcej niż 10 lat (oraz wszystkich tych bez tabliczki znamionowej). Pozostałe województwa planują pełne odejście od kopciuchów na lata 2023-2024.

Wymiana pieców węglowych do kiedy? Źródło: czystepowietrze.gov.pl

Dotacje na wymianę pieców

Warto pospieszyć się z wymianą pieca. Na wszystkich tych, którzy nie zdążą z tym w terminie przewidzianym w lokalnej ustawie antysmogowej, czekać będą mandaty. Grzywny mogą wynosić nawet 5 tysięcy złotych. W 2022 roku dotację na wymianę starych pieców można dostać z kilku programów rządowych (oczywiście nie jest możliwe połączenie dotacji z kilku różnych źródeł!), o których mowa poniżej. Oprócz wymienionych programów ogólnopolskich, warto sprawdzić też na jakie wsparcie możemy liczyć od naszych samorządów.

Program Czyste Powietrze

Program Czyste Powietrze, realizowany przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, funkcjonuje w Polsce już od 2018 roku. W jego ramach podpisanych zostało już blisko 300 tysięcy umów. W jego ramach można sfinansować nie tylko wymianę nieefektywnych kotłów, ale także montaż paneli fotowoltaicznych, rekuperację, kolektory słoneczne, termomodernizację budynku oraz wymianę stolarki drzwiowej i okiennej.

Źródło: Program Czyste Powietrze - STOP Smog

Od 1 stycznia 2022 za dotację z programu nie będzie już można zakupić kotła na węgiel (do tej pory był możliwy zakup kotła najwyższej klasy). Zamiast tego promowany będzie zakup pomp ciepła lub też wyposażenie kotłowni gazowej. Kwota dofinansowania różnić się będzie w zależności od dochodów potencjalnego beneficjenta:

• Dochód poniżej 100 tys. zł rocznie – maksymalnie 30 tys. zł dotacji (w przypadku projektów z instalacją fotowoltaiczną);
• Dochód nieprzekraczający 1564 zł na osobę w gospodarstwach wieloosobowych lub 2189 zł w gospodarstwach jednoosobowych – maksymalnie 37 tys. zł dotacji;
• Dochód do 900 zł na osobę w gospodarstwie wieloosobowym lub 1260 zł w gospodarstwie jednoosobowym lub uprawnienia do pobierania zasiłków stałych, okresowych, rodzinnych, specjalnego zasiłku opiekuńczego – maksymalnie 69 tys. zł.

Program będzie się rozwijał w najbliższych latach. Bank Światowy zapowiedział już pożyczenie Polsce 250 mln euro na jego dalsze wdrażanie, żeby wspierać postępowanie dekarbonizacji ciepłownictwa w Europie.

W ramach Czystego Powietrza przyznawane są też preferencyjne kredyty antysmogowe. Udzielane są one przez część banków komercyjnych (m.in. Alior Bank, Credit Agricole, Bank Ochrony Środowiska, Santander Consumer Bank). Maksymalna wartość wniosku to 100 tys. zł, z czego do 37 tys. zł może zostać spłacone dotacją NFOŚiGW. Całość projektu musi zostać zrealizowana w okresie do 18 miesięcy od złożenia wniosku o udzielenie kredytowania.

Program Stop Smog

Program Stop Smog realizowany jest przez gminy, na których obszarze obowiązują ustawy antysmogowe. Są one podmiotem wnioskującym, który może uzyskać do 70% dofinansowania kosztów przedsięwzięcia takiego jak:

• Wymiana bądź likwidacja wysokoemisyjnych źródeł ciepła;
• Termomodernizacja gospodarstw domowych;
• Zakup i montaż instalacji wykorzystującej odnawialne źródło energii;
• Podłączenie budynku do sieci ciepłowniczej lub gazowniczej.

Żeby przystąpić do programu, gmina musi znaleźć minimalną liczbę budynków, które skorzystają na jego wdrożeniu (jest to minimum 20 budynków lub 1% wszystkich budynków na terenie danego obszaru). Dofinansowanie udzielane jest w kwocie maksymalnie 53 tys. zł na lokal. Warunki przystąpienia różnią się w zależności od lokalizacji – niektóre gminy w ogóle rezygnują z pobierania wkładu własnego od beneficjentów, regulując go samodzielnie.

Źródło: Program Czyste Powietrze - STOP Smog

Program przeznaczony jest przede wszystkim dla osób narażonych na ubóstwo energetyczne, które nie mają środków na sfinansowanie wymiany pieca. Nieruchomości, które skorzystają z programu będą kontrolowane przez kolejnych 5 lat, aby sprawdzić, czy beneficjent nie łamie regulaminu (np. przez używanie dodatkowego, nieekologicznego źródła ciepła czy sprzedaż instalacji).

Dopłaty na wymianę pieców są sposobem na szybszą poprawę jakości powietrza w Polsce. Kluczem do sukcesu jest także zwiększanie świadomości rodaków, tak aby stawiając na zeroemisyjne źródła ciepła byli zdrowsi i żyli dłużej. Finanse nie powinny być przeszkodą na drodze do realizacji tak istotnych założeń, można zatem przypuszczać, że programy wspomagające ekologiczne rozwiązania będą się w dalszym ciągu rozwijać.

Dofinansowanie do wymiany pieca 2022 – przykładowe programy regionalne

W celu zmniejszenia kosztów wymiany dotychczasowego urządzenia grzewczego na ekologiczne źródło ciepła, istnieje również możliwość uzyskania dodatkowych funduszy w ramach wojewódzkiego, gminnego lub też miejskiego dofinansowania na wymianę pieców i termomodernizację, obowiązującego w danym regionie. Ich powstanie jest efektem uchwał antysmogowych (w większości województw trzeba to zrobić do 2024 roku, wyjątkiem jest natomiast woj. lubuskie, gdzie termin ten określony jest na 2027 rok).

Wysokość lokalnych programów zależy przede wszystkim od indywidualnych warunków ustalanych przez lokalne władze. Przy czym może to być od 3.000 zł do nawet 40.000 złotych. Na naszej liście wybranych regionalnych programów dotacji na wymianę pieca dostępnych w 2022 roku znalazła się m.in.

• KAWKA Plus we Wrocławiu;
• Kawka Bis w Poznaniu;
• Dofinansowanie wymiany systemów ogrzewania starego typu na terenie gminy Świdnica;
• Poprawa jakości powietrza poprzez wymianę źródeł ciepła w budynkach wielorodzinnych – pilotaż na terenie województwa dolnośląskiego;
• Poprawa jakości powietrza poprzez wymianę źródeł ciepła w budynkach wielorodzinnych – pilotaż na terenie województwa zachodniopomorskiego;
• Dotacja warszawska woj. mazowieckie;
• EKO – KLIMAT – woda, powietrze, ziemia woj. kujawsko-pomorskie;
• Program Ograniczenia Niskiej Emisji na lata 2021-2023 w Dąbrowie Górniczej;
• Poprawa jakości powietrza w najbardziej zanieczyszczonych gminach – pilotaż w gminie Pszczyna;
• Miejskie dotacje na wymianę starych źródeł ogrzewania w Łodzi;
• Dofinansowanie kosztów zmiany systemu ogrzewania z węglowego na ekologiczne w Kaliszu;
• Dofinansowanie kosztów inwestycji służących ochronie powietrza w Pruszkowie;
• Dofinansowanie likwidacji starego pieca węglowego na inne proekologiczne źródło ciepła w budynkach lub lokalach mieszkalnych na terenie gminy Rozprza;
• Dofinansowanie ekologicznych inwestycji grzewczych i likwidacja „kopciuchów” w Legnicy;
• Dofinansowania do wymiany starych pieców na bardziej ekologiczne w Żarach;
• Dofinansowanie do wymiany pieców w Sopocie;
• Program wymiany pieców w Nowej Soli;
• Miejski program wsparcia mieszkańców przy wymianie starych pieców węglowych w Nowym Targu;
• Dotacja celowa na wymianę źródeł ciepła w Nakle;
• Dofinansowanie do wymiany kotłów w Gminie Rytro;
• Dofinansowanie do wymiany pieca na terenie gminy Skoczów;
• Dofinansowanie do wymiany pieca w gminie Dobczyce;
• Gminny Program Wymiany Kotłów w gminie Sułkowice.